[ Pobierz całość w formacie PDF ]
B. Urban
METODYKA PRACY ZE SKAZANYMI
Bronisław Urban
Wiedza o agresji jako podstawa skutecznej pro-
filaktyki przestępczości gwałtownej
Na gruncie kryminologii i teorii resocjalizacyjnej profilaktyka, w wymiarze
indywidualnym i społecznym, od dłuższego już czasu jest traktowana jako
racjonalna i perspektywicznie skuteczna forma ograniczania przestępczości
i wszelkich innych rodzajów patologii społecznej. Mimo powszechności tego
poglądu działania profilaktyczne są stosowane w ograniczonym zakresie
i bez uwzględnienia większości reguł, jakie postuluje teoria skutecznego
działania. Teoria ta zakłada, że koniecznym i wyjściowym warunkiem sku-
tecznego działania zmierzającego do zmiany rzeczywistości społecznej
(w tym przypadku ograniczania przestępczości) jest adekwatne rozpoznanie
istoty, uwarunkowań, przejawów i praw rozwoju zjawisk oraz procesów psy-
chospołecznych, na które kierujemy intencjonalne działania. Profilaktyka
społeczna jest tą dziedziną, w której bardzo często podejmuje się kosztowne
działania bez uwzględnienia tego warunku, co oznacza, że w opracowywa-
niu programów uwzględniamy wiedzę teoretyczną funkcjonującą w szerokim
obiegu społecznym oraz wynikające z niej praktyczne rozwiązania, a nie
prowadzimy pogłębionych studiów ujawniających aktualne osiągnięcia nauk
społecznych w obszarach symptomatologii i etiologii zachowań dewiacyj-
nych. Trzeba jednak przypomnieć, że brak przestrzegania tego wymogu
różnie rozkłada się w profilaktyce poszczególnych rodzajów patologii.
I tak, mniejsze uchybienia tej zasadzie występują w przypadku profilaktyki
narkomanii, a największe w przypadku przestępczości, gdzie mamy do czy-
nienia z utrwaloną tendencją kierowania się wiedzą potoczną (uwzględniają-
cą najczęściej przyczyny) i stosowaniem standardowych środków punityw-
nych bez względu na rodzaj przestępczości.
88
Probacja 1, 2009
Wiedza o agresji jako podstawa skutecznej profilaktyki...
Współczesne teorie osobowości aplikowane do interpretacji zachowań
przestępczych inspirowały wiele badań porównawczych i longitudinalnych
oraz eksperymenty kliniczne, które wyraźnie sugerują zróżnicowanie rodza-
jów przestępczości w zależności od typów i dodatkowych dymensji osobo-
wości. I tak, już Hans Eysenck, w oparciu o wyniki badań uzyskane przy
zastosowaniu specjalnie skonstruowanych kwestionariuszy osobowości,
sformułował pogląd o zasadniczym zróżnicowaniu skłonności do prze-
stępstw w zależności od przewagi ekstrawersji nad introwersją.
Pogląd ten w zmodyfikowanej wersji utrzymuje się do dziś i zainspirował
wielu badaczy do bardziej wnikliwych poszukiwań empirycznych. Badania te
ujawniły tendencje, według której ekstrawersja predysponuje głównie za-
chowania przestępcze, czyli gwałtowne, w odróżnieniu od introwersji, która
jest bardziej powiązana z przestępczością przeciwko mieniu.
Warto zwrócić uwagę, że ten kierunek badań utrzymywał się przez ponad
pół wieku i obecnie owocuje powszechnie akceptowanym poglądem w od-
niesieniu do związku między agresją (jako ważnym składnikiem osobowości
ekstrawertywnej) a przestępczością gwałtowną.
O zasadności i pożytku myślenia utrzymanego w tym nurcie teoretycz-
nych i empirycznych poszukiwań świadczą stanowiska współczesnych ba-
daczy amerykańskich, którzy ustosunkowują się do kryzysu resocjalizacji,
jaki wybuchł po opublikowaniu słynnego raportu „Walka o sprawiedliwość”
(1970), a w szczególności wyników badań nad skutecznością ponad dwustu
programów resocjalizacyjnych, jakie przeprowadził Robert Martinson i opu-
blikował w roku 1974 (Stańdo-Kawecka, 2007, s. 73–75). W książce „What
Works” R. Martinson wykazał, że większość programów resocjalizacyjnych
jest nieskutecznych i raczej prowadzi do pogłębienia recydywy, a nie popra-
wy. Był to największy intelektualny cios, jaki otrzymał nurt resocjalizacyjny,
i doprowadził do powrotu koncepcji neoklasycznych, a w praktyce do za-
ostrzenia prawa karnego, instytucji izolacyjno-punitywnych, a nawet poja-
wienia się koncepcji „masowego uwięzienia”.
Ostatecznie jednak nurt resocjalizacyjny nie tylko się utrzymał, ale wy-
raźnie okrzepł. Argumenty dla takiej oceny znajdujemy w najnowszym
podręczniku kryminologii wydanym w USA (2008), którego autorką jest
Jacqueline B. Helfgot. Autorka ta wykorzystała wyniki badań nad efek-
tywnością programów resocjalizacyjnych i wskaźniki recydywy skazanych
agresorów. Okazało się, że wysokie wskaźniki poprawy uzyskano dzięki
ich dychotomicznemu zróżnicowaniu na agresorów typu „predatory”
i afektywnych.
Agresorzy typu „predatory” stosują agresję instrumentalną, kierują się ra-
cjonalnymi motywami i trzeźwo oceniają sytuację, a agresorzy afektywni
poprzez agresję rozładowują napięcia i wewnętrzne impulsy, nie dokonują
kontrolowanej kalkulacji, lecz działają pochopnie i dokonują przestępstw
Probacja 1, 2009
89
B. Urban
gwałtownych (bójki, zgwałcenia i różne formy przestępstw seksualnych).
J. Helfgot jest przekonana, że wszelkie formy terapii czy resocjalizacji, za-
równo w zakładach zamkniętych, jak i w ramach działań profilaktycznych
i probacyjnych, oraz większość rodzajów pomocy socjalnej w społeczno-
ściach lokalnych muszą brać pod uwagę to dychotomiczne zróżnicowanie,
diagnozowanie przestępców agresorów według tych bimodalnych kategorii
i odpowiednio dobierać zróżnicowane zasady i metody oddziaływań. Poglą-
dy te potwierdzają koncepcję zróżnicowanych oddziaływań, o której i w Pol-
sce pisało kilku autorów (Pospiszyl, 1990; Pytka, 1993; Urban, 1995).
W tym miejscu przedstawienie stanowiska J. Helfgot nie oznacza wy-
czerpującego opisu tej koncepcji (w pełnej wersji koncepcja ta jest znacznie
szersza i wieloaspektowa). Głównym motywem tego bardzo syntetycznego
opisu jest ukazanie istotnej zależności między postępem w zakresie po-
znawczych osiągnięć wynikających z najnowszych badań a możliwościami
rewolucyjnych innowacji w zakresie praktyki resocjalizacyjnej.
Ujmując prościej tę zależność, powiemy, że postęp w resocjalizacji nie
jest możliwy bez wykorzystania najnowszych zweryfikowanych badań głów-
nych zmiennych uczestniczących w procesie resocjalizacji. Stanowisko
J. Helfgot wraz z uwzględnieniem jednej z zasadniczych tendencji, jaka
mocno się zaznaczyła w przestępczości polskiej przełomu XX i XXI w.,
a mianowicie znaczącego wzrostu rozmiarów przestępczości gwałtownej
i różnych zachowań nasyconych agresją, jest chyba wystarczającym argu-
mentem na rzecz bliższego i pełniejszego przedstawienia najważniejszych
poglądów na agresję i niektórych wyników aktualnych badań nad agresją.
W pierwszej kolejności należy przedstawić zjawisko agresji w świetle teo-
rii kognitywnej, a więc dominującego paradygmatu we współczesnej psycho-
logii, oryginalnie ujmującego genezę i funkcje agresji. Równocześnie ujęcie
kognitywne pozwala na wyprowadzenie zasad i metod profilaktyki, terapii i
resocjalizacji zapewniających znacznie większe rezultaty, niż to czyniła psy-
choanaliza czy behawioryzm.
Współcześni polscy psychologowie agresji wyprowadzają z psychologii
kognitywnej teoretyczne podstawy i metodologiczne dyrektywy oraz terapeu-
tyczno-resocjalizacyjne (a tym samym profilaktyczne) zasady i metody
z kognitywnych teorii osobowości. Prekursorem jest tu Janusz Reykowski,
który już w latach 60. i 70. ubiegłego wieku badał agresję z pozycji teorii
kognitywnej (Reykowski, 1966, 1970, 1973, 1979). Uzupełnieniem tych zało-
żeń i interpretacji są wyniki badań empirycznych prowadzonych w USA
w ostatnich latach (Kubacka-Jasiecka, 2006).
Regulacyjna struktura osobowości (Kubacka-Jasiecka, 2006) ujmuje
osobowość jako system, którego podstawę egzystencji stanowi wymiana
informacji z otoczeniem i ich przetwarzanie na informacje potrzebne do dzia-
90
Probacja 1, 2009
Wiedza o agresji jako podstawa skutecznej profilaktyki...
łania w otoczeniu. Zakłócenia w wymianie informacji prowadzą do zaburzeń
osobowości i działania.
Osobowość jest systemem, którego składowymi są mechanizmy popę-
dowo-emocjonalne, działające samodzielnie tylko w wyjątkowych sytuacjach,
a normalnie podporządkowane są autonomicznemu systemowi, na który
składa się sieć wartości (jej funkcją jest porządkowywanie doświadczeń na
subiektywnych skalach „dobre–złe”, „ważne–nieważne” ze względu na
obiektywne walory wartości) (Kubacka-Jasiecka, 2006, s. 19–27) oraz sieć
operacyjna, której funkcjonowanie pozwala na zrozumienie zależności,
przemian i przewidywania, a także twórcze zrozumienie rzeczywistości.
W obydwóch sieciach występuje dążenie do redukcji niepewności co do
rzeczywistego znaczenia tego, co cenimy. Niepewność, fałszywość odno-
śnie rzeczywistości wzbudza lęk, a w konsekwencji motywację do odpo-
wiedniego zachowania.
Centralnym składnikiem sieci poznawczych jest struktura Ja, której psy-
chologowie kognitywni przypisują regulację wszystkich świadomych działań
człowieka. W ocenie funkcjonowania człowieka ważne jest uwzględnienie
funkcji takich składowych struktury osobowości, jak poczucie kontroli (we-
wnętrzne – zewnętrzne), samoocena (adekwatna – nieadekwatna), tożsa-
mość (jej dojrzałość), a przede wszystkim struktura Ja, której funkcją jest
podtrzymywanie tożsamości i integralności, podwyższania własnej wartości
i umacniania kontroli.
Według D. Kubackiej-Jasieckiej, zasadnicza funkcja Ja sprowadza się do
poszukiwania informacji podtrzymujących koncepcję Ja i świata zewnętrzne-
go, a dalej mocy regulacyjnej. Napięcia w strukturze Ja stanowią motywację
do działania i przywracania równowagi w jej obrębie.
Z kolei J. Reykowski wyróżnił siedem warunków generowania napięcia
(przykładowo: informacje napływające są niezgodne z antypacjami i stan-
dardami podmiotu, pojawiają się przeszkody uniemożliwiające realizację
podjętego programu czynności bądź frustracja).
Warto wskazać, że takie ujęcie źródeł motywacji jest zbieżne z teorią na-
pięcia R. Agnew (Urban, 2000), która jest wykorzystywana do interpretacji
zachowań dewiacyjnych (agresji, przestępczości, uzależnień). Psychologia
poznawcza wniosła poszerzenie i uściślenie pojęcia agresji, a konkretnie
tradycyjnej definicji, według której agresja to zachowanie przynoszące inne-
mu organizmowi szkodę.
Współcześni teoretycy (Baron i Richardson) dodali do tej definicji motyw
intencji (zamiaru) ze strony sprawcy i motyw uznania ze strony ofiary. Osta-
tecznie, według tych autorów, agresja to „każda forma zachowania, której
celem jest wyrządzenie szkody lub spowodowanie obrażeń innej żywej istoty
motywowanej do uniknięcia takiego potraktowania” (Kubacka-Jasiecka 2006,
s. 28).
Probacja 1, 2009
91
B. Urban
Współczesna psychologia poznawcza stanowi ogólne tło dla zrozumienia
istoty agresji i zachowania agresywnego. Zrozumienie to jest możliwe przez
uwzględnienie szczegółowych twierdzeń tego kierunku odnoszących się już
do samej agresji.
Teoria poznawcza ujmuje agresję jako przejaw psychicznej aktywności
ukierunkowanej na podtrzymywanie systemu Ja. Zagrożenie Ja jest równo-
znaczne z poczuciem utraty koherencji, tożsamości i pozytywnej samooce-
ny. Jest ono generowane w sytuacji obiektywnego lub subiektywnego po-
strzegania niekorzystnego stanu, a więc napływania informacji sprzecznych
z zakodowanymi, czyli ukształtowanymi w procesie socjalizacji skryptami
poznawczymi.
Wprowadzając pojęcie skryptów poznawczych, kognitywna psychologia
agresji sytuuje się w opozycji do wcześniejszych interpretacji genezy agresji,
a więc psychoanalizy, która agresję traktuje jako przejaw popędu, i behawio-
ryzmu, upatrującego zachowanie agresywne jako wynik uczenia się (bez
akcentowania właściwości osobowościowych).
Stanowisko psychologii poznawczej jest zatem oryginalne (w sensie od-
krywczym) i ma doniosłe konsekwencje praktyczne, gdyż implikuje możli-
wość intencjonalnego kształtowania właściwych skryptów w procesie wy-
chowania i rekonstruowania skryptów zafałszowanych poprzez terapię.
Jednostki agresywne posiadają przewagę zafałszowanych skryptów, czyli
normatywne przekonania sprowadzające się do traktowania agresji jako
najskuteczniejszego, a nawet jedynego środka możliwego do zastosowania
w sytuacji zagrożenia.
Mechanizmy agresji oparte na skryptach poznawczych odwołują się do
takich prawidłowości procesów uczenia się, jak warunkowanie sprawcze
i modelowanie.
Koncepcja ta najprościej wyraża się w stanowisku Tedeschiego i Nelsona
(1994), którzy wprowadzają pojęcie zachowania przymuszającego (
coercive
behavior
). Zachowania przymuszające są głównymi przejawami potrzeb
i dążeń Ja, czyli centralnego składnika osobowości, a ich rolą jest kontrola
zachowania innych ludzi (które z reguły traktowane są jako wrogie) i w ten
sposób potwierdzenie i ochrona własnej tożsamości.
Rozważane w tym opracowaniu zjawisko, a więc agresja, dyktuje podkre-
ślenie również tego celu zachowania agresywnego, który sprowadza się do
wymuszenia posłuszeństwa ofiary, wyrażającego się w osiąganiu innych
celów, a więc utrzymywania lub podwyższenia statusu w grupie, wymusza-
nia pożądanych usług czy uzyskania określonych dóbr.
Najważniejszymi narzędziami przymusu są groźby, kary lub siła fizyczna.
Generalnie, agresja jest tylko jedną z potencjalnych strategii zachowania,
a jej zastosowanie zależy od uprzedniego doświadczenia, ocenianych ewen-
tualnych zysków – kosztów zachowania wartości, celów i prawdopodobień-
92
Probacja 1, 2009
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
© 2009 Po zniszczeniu przeszłości przyszedł czas na budowanie przyszłości. - Ceske - Sjezdovky .cz. Design downloaded from free website templates